1. Yasal Çerçeve ve Süre Uzatımının Gerekliliği

Kamu idareleri tarafından gerçekleştirilen yapım işleri, 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu (KİSK) ve Yapım İşleri Genel Şartnamesi (YİGŞ) hükümlerine tabidir. Sözleşme süresi, işin kabule elverişli bir durumda teslim edilmesi için temel bir yükümlülük teşkil eder. Ancak, yüklenicinin iradesi dışında ortaya çıkan, işin zamanında bitirilmesini engelleyici haller için süre uzatımı verilmesi yasal bir haktır. Süre uzatımı, sözleşme süresinin, yüklenicinin lehine olacak şekilde ve herhangi bir yaptırım uygulanmadan artırılmasıdır.

1.1. Süre Uzatımına Yol Açan Temel Nedenler

Süre uzatımı, ancak aşağıdaki şartların varlığı halinde mümkündür:

  1. Mücbir Sebepler (KİSK Madde 10): Doğal afetler, kanuni grev, genel salgın hastalık, kısmi veya genel seferberlik ilanı ve KİK tarafından belirlenecek benzeri diğer haller, mücbir sebep olarak kabul edilir. Mücbir sebebin varlığı için, olayın yüklenicinin kusurundan kaynaklanmaması, taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olması ve yüklenicinin bu engeli ortadan kaldırmaya gücünün yetmemesi gerekir.
  2. İdareden Kaynaklanan Gecikmeler: İdarenin, sözleşmenin ifasına ilişkin yükümlülüklerini (yer teslimi, projelerin onaylanması, iş programının onaylanması, ödenek yetersizliği gibi) yüklenicinin kusuru olmaksızın yerine getirmemesi sonucu gecikmeler meydana gelirse süre uzatımı verilir. Bu durum, taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olmalı ve yüklenicinin bu engeli kaldırmaya gücü yetmemiş olmalıdır. Bu gibi gecikmelerde süre, en az gecikilen süre kadar uzatılır.
  3. İş Artışları ve Proje Değişiklikleri: Öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olduğu hallerde ilave işin gerektirdiği ek süre yükleniciye verilir. Proje değişiklikleri işin süresini etkileyecek nitelikte ise, değişikliğe konu işin yapılması için gerekli süre hesaplanarak süre uzatımı verilir. Birim fiyat ve anahtar teslimi götürü bedel sözleşmelerde, iş artışı nedeniyle işin süresi bu artışla bağlantılı olarak uzatılır.
1.2. Bildirim Yükümlülüğü

Mücbir sebep hallerinde, yüklenicinin, olayın meydana geldiği tarihi izleyen yirmi (20) gün içinde idareye yazılı olarak bildirimde bulunması ve durumu yetkili mercilerce belgelendirmesi zorunludur. Zamanında yapılmayan yazılı bildirimler dikkate alınmaz. Ancak, idarenin sebep olduğu süre uzatımını gerektiren gecikmelerde, yüklenicinin yirmi gün içinde yazılı bildirimde bulunma şartı aranmaz.

 

2. Süre Uzatımının Mali Yönetim ve Programlama Sonuçları

Süre uzatımı kararı, işin kalan kısmının ne zaman ve hangi ödenekler ile tamamlanacağını yeniden düzenleyen bir revize iş programı hazırlanmasını gerektirir.

2.1. Revize İş Programı Zorunluluğu

İşte idarece onaylanan bir süre uzatımı olması, iş artışı/eksilişi yapılması veya ödenek dilim değişikliği yapılması gibi durumlarda, yüklenici, tebliğ tarihinden itibaren yedi gün içinde revize iş programı düzenleyerek idarenin onayına sunmak zorundadır. Revize iş programının süresinde teslim edilmemesi halinde, sözleşmede öngörülen günlük gecikme cezası uygulanabilir.

2.2. Fiyat Farkı Hesaplamasında İş Programının Rolü

Fiyat farkı hesaplamaları, iş programına uygun olarak gerçekleştirilen iş miktarları üzerinden yapılır. Yüklenicinin kusuru nedeniyle iş programına uyulmadığı takdirde, fiyat farkı hesaplanırken, iş programına göre gerçekleştirilmesi gereken ayın endeksi ile işin fiilen gerçekleştirildiği ayın endeksinden düşük olanı esas alınır. Bu kural, yüklenicinin kendi kusuruyla işi yavaşlatıp, endekslerin yükseldiği ileriki aylarda daha yüksek fiyat farkı almasının önüne geçmeyi amaçlayan bir yaptırımdır.

 

3. Geçmiş Ödeneklerin Dokunulmazlığı: Tartışma Yaratacak Bir Düzenleme

Yapım İşlerinde Fiyat Farkına İlişkin Esaslar'ın 7/4 maddesinde, süre uzatımı verilmesi halinde uygulanacak kritik bir hüküm bulunmaktadır:

"Revize iş programında, süre uzatımına sebep olan durumun ortaya çıktığı tarihten önceki döneme ait aylık ödenek dağılımında değişiklik yapılamaz."

Bu hüküm, mücbir sebepler veya idarenin kusurundan kaynaklanan süre uzatımları nedeniyle revize iş programı hazırlanırken, uzatmaya neden olan olayın meydana geldiği tarihten önceki dönemde kalan aylık ödenek dağılımının olduğu gibi korunmasını zorunlu kılar. Bu düzenlemenin ardındaki temel mantık, fiyat farkı hesaplamalarının şeffaflığını ve mali disiplini sağlamak olabilir. Süre uzatımına neden olan durumun ortaya çıkış tarihi, bir kesme noktası (cut-off date) işlevi görür. Bu tarihten önceki tüm işlemler (yapılan iş miktarları, ödenen hakedişler, uygulanan fiyat farkı endeksleri veya uygulanamayan endekslere ilişkin cezai hükümler) geçmiş iş programına göre kesinleşmiş kabul edilmektedir. Bu vesileyle, yüklenicinin, geleceğe yönelik bir süre uzatımı alarak, geçmişte kendi kusuruyla eksik bıraktığı ödenek dilimlerini veya sapmalarını silmesi engellenmiş olur.

Ancak, süre uzatımı zaten yüklenicinin kusurunun olmadığının ispatıdır. Bu durumda, süre uzatımına sebep olan durumun ortaya çıktığı tarihten önceki döneme ait aylık ödenek dağılımları, dilimleri arasında, süre uzatımına konu kısımla ilgili bölümler olması halinde ne yapılacak? Değişiklik yapılamaz denilmekle, süre uzatımı verilmesi anlamını kaybetmekte, yüklenici yine cezalandırılmış olmaktadır. Bu yaklaşımın hakkaniyet ve eşitlikle ilgisinin bulunmadığını düşünmekteyiz.

Konuya ilişkin farklı Sayıştay ve Yüksek Fen Kurulu Kararları bulunduğunu biliyoruz. Doğru yaklaşımın tarafların eşitliği ilkesi gözetilerek, süre uzatımı verilmişse, bu süre uzatımına denk gelen ödeneklerin de ötelenmesi, revize iş programı ile değiştirilmesi gerekir. Aksi durumda süre uzatımı alan, enflasyonist bir ortamda, yüklenici haklıyken cezalandırılmış olacaktır.

 

4. Gecikme Cezaları ve Fesih İlişkisi

Süre uzatımı verilmesi, yükleniciyi taahhüdünü süresinde yerine getiremediği için uygulanabilecek olan gecikme cezalarından korur.

4.1. Gecikme Cezası Uygulaması

Yüklenicinin, haklı bir sebep olmaksızın işi süresinde bitirememesi halinde idare tarafından en az on gün süreli yazılı ihtar yapılarak gecikme cezası uygulanır. Gecikilen her gün için sözleşme bedelinin on binde üçünden (%0,03) az, on binde altısından (%0,06) fazla olmamak üzere ceza kesilir. Ancak uygulanacak cezaların toplam tutarı, hiçbir durumda, ilk sözleşme bedelinin %15'ini geçemez (Bu oran yapım işleri için geçerli bir üst sınırdır).

4.2. Sözleşmenin Feshi

Sözleşmenin süresinde bitirilmemesi üzerine, gecikme cezası uygulanmak üzere yapılan ihtara rağmen durumun devam etmesi halinde sözleşme feshedilebilir. Ayrıca, yüklenicinin kusurundan kaynaklanan nedenlerle yapılan iş miktarının iş programının gerisinde kaldığı ve kalan sözleşme süresinde işin bitirilmesinin fen ve sanat kuralları çerçevesinde mümkün olmadığı hallerde, iş bitim tarihi beklenilmeden sözleşme feshedilebilir. Bu konuyla ilgili birçok Yargıtay kararı bulunmaktadır. Fesih durumunda kesin teminat gelir kaydedilir ve hesap genel hükümlere göre tasfiye edilir. Gelir kaydedilen teminatlar, yüklenicinin borcuna mahsup edilemez.

 

5. Süre Uzatımının Diğer Mali Sonuçları
5.1. Fiyat Farkı Verilmeyen İşlerde Fiyat Farkı Hesabı

İdari şartnamesi ve sözleşmesinde fiyat farkı verilmesi öngörülmeyen işlerde dahi, 4735 sayılı Kanunun 10. maddesinde belirtilen mücbir sebepler ya da idareden kaynaklanan nedenlerle işin bitim tarihinin süre uzatımı verilmek suretiyle uzatılması halinde, uzatılan süre içinde revize edilen iş programına uygun olarak gerçekleştirilen iş kalemleri veya iş grupları için fiyat farkı hesaplanır. Bu hesaplamada temel endeks, iş bitim tarihinin içinde bulunduğu aya ait endeksi; güncel endeks ise, revize iş programına göre işin gerçekleştirilmesi gereken aya ait endeksi esas alır. Bu düzenleme, süre uzatımının yüklenici üzerinde ek maliyet oluşturmasını engellemeyi amaçlar.

5.2. All-Risk Sigorta Yükümlülüğüne Etkisi

Poliçede öngörülen sigorta bitiş tarihinin süre uzatımı verilmesi nedeniyle aşılması halinde, yüklenici sigorta süresini uzatmak zorundadır. Sigorta, işe başlama tarihinden geçici kabul tarihine kadar olan riskleri kapsar. Ödenen toplam hakediş tahakkuk tutarının (fiyat farkları dahil) poliçedeki sigorta bedelini aşması da sigorta bedelinin artırılmasını gerektirir.

5.3. Hatalı Süre Uzatımının Düzeltilmesi

Eğer idare tarafından yükleniciye hatalı olarak fazla süre uzatımı verilmişse ve yüklenici buna güvenerek iş programını düzenlemişse, idarenin daha sonra sürenin hataen verildiğini ileri sürerek cezai işlem uygulaması, Medeni Kanunun 2. maddesinde yer alan iyiniyet kurallarıyla bağdaşmaz. İdare, bu durumda doğan zarar için ancak yetkili elemanlarına rücu etme hakkına sahip olabilir.

 

6. Sonuç

Yapım işlerinde süre uzatımı mekanizması, sözleşme adaletini ve tarafların eşit hak ve yükümlülükler prensibini (KİSK Madde 4) korumak için hayati öneme sahiptir. Özellikle, mücbir sebepler ve idare kusurları nedeniyle süre uzatımı verilmesi halinde, revize iş programının geçmiş ödenek dağılımını değiştirmeme kuralı, geçmişte kalan hakedişlerin ve fiyat farkı hesaplarının nihai ve değiştirilemez statüsünü güvence altına alır. Bu, yüklenicinin geçmişteki performans eksikliklerini gelecekteki uzatım kararıyla örtbas etmesini engellerken, idareye de maliyet kontrolünde kesinlik sağlar. Süre uzatımı, hukuki süreçlerin şeffaf bir şekilde yürütülmesi ve taahhüdün maliyet artışlarından korunarak tamamlanması için esastır.