Giriş

İnşaat projeleri, ne kadar detaylı planlanırsa planlansın, uygulama aşamasında öngörülemeyen durumlarla karşılaşılabilen dinamik süreçlerdir. Zemin koşullarının beklenenden farklı çıkması, proje detaylarının revize edilmesi ihtiyacı veya idarenin talepleri doğrultusunda yeni imalatların eklenmesi gibi durumlar, başlangıçta belirlenen iş miktarının, yani keşfin artmasını gerektirebilir. Kamu ihalelerinde bu durum "keşif artışı" veya hukuki terminolojide "iş artışı" olarak adlandırılır. Ancak kamu kaynaklarının etkin kullanımı ve şeffaflık ilkesi gereği, bu artışlar sınırsız değildir ve katı kurallara bağlanmıştır. 4735 sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu, iş artışının hangi koşullarda, hangi limitler dahilinde ve nasıl yapılabileceğini net bir şekilde tanımlamaktadır.

 

Keşif (İş) Artışı Nedir ve Hangi Koşullarda Mümkündür?

Keşif artışı, mal ve hizmet alımlarıyla yapım sözleşmelerinde, öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir imalatın miktarının artırılmasının veya yeni bir imalatın eklenmesinin zorunlu olması halinde, aynı sözleşme ve aynı yüklenici kapsamında ilave iş yaptırılmasıdır. 4735 sayılı Kanun'un 24. maddesi ve Yapım İşleri Genel Şartnamesi'nin (YİGŞ) 21. maddesi, bir iş artışının yapılabilmesi için iki temel şartın bir arada gerçekleşmesi gerektiğini belirtir:

  1. Sözleşmeye Esas Proje İçinde Kalması: Yaptırılacak ilave iş, mevcut projenin bütünlüğünü bozmamalı ve projenin ana kapsamı içinde yer almalıdır. Tamamen farklı, projeyle ilgisiz yeni bir iş, iş artışı kapsamında yaptırılamaz.
  2. Asıl İşten Ayrılmasının Teknik veya Ekonomik Olarak Mümkün Olmaması: İlave işin, idareyi ek bir külfete sokmadan (örneğin, yeni bir ihale süreci, farklı bir yüklenicinin aynı şantiyede çalışmasının yaratacağı koordinasyon sorunları vb.) ve teknik olarak ana işten ayrılamayacak nitelikte olması gerekir.

Bu iki şart sağlanmadığı sürece, ortaya çıkan yeni ihtiyaç için ayrı bir ihale yapılması esastır.

 

İş Artışının Yasal Limitleri: Sözleşme Türüne Göre Farklılıklar

Kamu İhale Mevzuatı, iş artışını keyfiyetten uzak tutmak için sözleşme türüne göre farklı yüzdesel limitler belirlemiştir. Bu limitler aşıldığında, iş artışı yapılamaz ve işin kalan kısmının tasfiye edilmesi gündeme gelir.

  • Anahtar Teslimi Götürü Bedel Sözleşmelerde: Bu tür sözleşmelerde iş artışı, ilk sözleşme bedelinin %10'una kadar yapılabilir. Proje ve mahal listeleri kesin olduğu için bu sözleşmelerde iş artışı daha sınırlı tutulmuştur.
  • Birim Fiyat Sözleşmelerde: Ön veya kesin projeye dayalı bu sözleşmelerde belirsizlik payı daha yüksek olduğundan, iş artışı limiti ilk sözleşme bedelinin %20'sine kadar olarak belirlenmiştir.
  • Karma Sözleşmelerde: Hem götürü bedel hem de birim fiyat kısımları içeren bu sözleşmelerde, her kısım kendi kuralına tabidir. Götürü bedel kısmın tutarının %10'una, birim fiyat kısmının tutarının ise %20'sine kadar iş artışı yapılabilir.

Cumhurbaşkanının Yetkisi: %40'a Kadar Artış İmkanı

Birim fiyatlı yapım işlerinde, projenin karmaşıklığı ve öngörülemeyen durumların daha fazla olabileceği göz önünde bulundurularak özel bir yetki tanınmıştır. 4735 sayılı Kanun'un 24. maddesi, birim fiyat sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde, Cumhurbaşkanının (önceki mevzuatta Bakanlar Kurulu) iş artışı oranını sözleşme bazında %40'a kadar artırmaya yetkili olduğunu belirtir. Bu yetki, anahtar teslimi götürü bedel işler için geçerli değildir.

 

İş Artışı Süreci Nasıl İşler?

Bir iş artışı gerektiğinde, idare bu durumu bir "iş artış oluru" veya "keşif artışı onayı" ile resmiyete döker. Eğer artışa konu olan iş kaleminin birim fiyatı sözleşmede mevcutsa, o fiyat üzerinden ödeme yapılır. Ancak, artışa konu olan iş, sözleşmede bulunmayan yeni bir imalat ise, YİGŞ'nin 22. maddesi hükümlerine göre idare ve yüklenici arasında "yeni birim fiyat" tespiti yapılır. İş artışı, sözleşmede belirtilen işin süresini etkileyecek nitelikteyse, yükleniciye bu ilave iş için gerekli olan süre kadar "süre uzatımı" verilir.

 

Sonuç

Keşif artışı (iş artışı), kamu yapım projelerinin esnekliğini sağlayan ancak sıkı kurallarla denetlenen önemli bir mekanizmadır. Yalnızca öngörülemeyen, proje bütünlüğü içinde olan ve asıl işten ayrılması teknik veya ekonomik olarak mümkün olmayan durumlarda uygulanabilir. Anahtar teslimi işlerde %10, birim fiyatlı işlerde ise %20 olan yasal limitler, Cumhurbaşkanının özel yetkisiyle birim fiyatlı işlerde %40'a kadar çıkarılabilir. Bu limitlerin aşılması durumunda işin tasfiyesi gündeme gelir.