Yapım işi sözleşmeleri ne kadar detaylı hazırlanırsa hazırlansın, projenin uygulanması sırasında öngörülemeyen ihtiyaçlar ortaya çıkabilir. Kazı sırasında karşılaşılan farklı bir zemin yapısı, değişen bir yönetmelik veya idarenin talebiyle, sözleşmede hiç yer almayan "yeni bir iş kaleminin" yapılması zorunlu hale gelebilir. Bu durumda en kritik soru şudur: Bu yeni işin birim fiyatı ne olacaktır?

Yüklenici, bu yeni iş için mümkün olan en yüksek fiyatı talep etme eğilimindeyken, idare kamu kaynağını korumak için en düşük maliyeti hedefleyecektir. Bu çıkar çatışmasını çözmek için mevzuat, yeni fiyatın belirlenmesinde bir "üst sınır değer" mekanizması öngörmüştür. Bu üst sınır, genellikle sözleşmedeki "benzer" bir iş kaleminin fiyatına göre belirlenir. Ancak "benzerlik" kavramının son derece yoruma açık olması, idareler ve yükleniciler arasında bitmek bilmeyen uyuşmazlıklara neden oluyordu. Kamu İhale Kurulu (KİK), 2020/DK.D-239 sayılı ilke kararıyla bu belirsizliği ortadan kaldırmak için, "benzer iş kalemi"nin nasıl tespit edileceğine ve fiyatın nasıl hesaplanacağına dair adım adım bir kılavuz oluşturmuştur.

 

Sorunun Kaynağı: "Benzerlik" Kriterinin Muğlaklığı

Mevzuat, yeni iş kaleminin fiyatının, yüklenicinin teklifindeki "benzerlik gösteren" bir iş kaleminin fiyatına göre hesaplanacak bir oranı aşamayacağını belirtir. Ancak neyin neye "benzer" olduğu son derece subjektif bir konuydu.

Yeni bir "beton" işi için, sözleşmedeki hangi beton kalemi benzer kabul edilecekti?

Yeni bir "demir" imalatı için, sözleşmedeki farklı çaplardaki demirlerden hangisi esas alınacaktı?

Ya sözleşmede hiç benzer bir iş kalemi yoksa ne olacaktı?

Bu sorular, idarelerin keyfi yorumlarına veya yüklenicilerin haksız taleplerine zemin hazırlıyor, sözleşme yönetiminde ciddi anlaşmazlıklara ve gecikmelere yol açıyordu.

 

KİK'in Hiyerarşik Çözüm Formülü

KİK, bu sorunu çözmek için son derece mantıklı ve hiyerarşik bir formül geliştirmiştir. Karar, idarelere yeni birim fiyat tespiti yaparken takip etmeleri gereken adımları net bir şekilde sıralamaktadır:

Adım 1: "Benzer İş Kalemi" Nedir?

Öncelikle KİK, "benzerlik" tanımını netleştirmiştir. Benzer iş kalemi, yeni iş kalemiyle oransal olarak benzer miktarlarda aynı malzeme, işçilik ve makine-ekipman girdisi kullanan, mahiyet ve yapı tekniği bakımından benzerlik gösteren iş kalemidir.

Adım 2: Benzer İş Kalemi Arama Hiyerarşisi

Tek Bir Benzer Kalem Varsa: Eğer yüklenicinin teklifinde yeni iş kalemine benzeyen sadece bir adet iş kalemi varsa, tereddütsüz bir şekilde o iş kalemi esas alınır.

Birden Fazla Benzer Kalem Varsa: İşte kararın en yenilikçi kısmı budur. Eğer birden fazla benzer kalem varsa, seçim şu öncelik sırasına göre yapılır:

En Yakın Nicelik: Yeni iş kaleminde kullanılan ana malzemenin niceliğine (ağırlık, hacim, çap, alan vb.) en yakın nicelikte malzeme kullanılan iş kalemi "en benzer" olarak kabul edilir. Örneğin, yeni iş kalemi Ø18'lik demir ise ve teklifte Ø16 ve Ø22'lik demirler varsa, Ø18'e daha yakın olan Ø16'lık demir esas alınır.

Aritmetik Ortalama: Eğer yeni iş kalemine "en yakın nicelikte" olan birden fazla iş kalemi varsa (örneğin yeni iş Ø20'lik demir, teklifte ise Ø18 ve Ø22'lik demirler varsa ve ikisi de eşit uzaklıktaysa), bu durumda bu iş kalemlerinin fiyatlarına göre hesaplanacak oranların aritmetik ortalaması alınır.

Hiç Benzer Kalem Yoksa: Eğer yüklenicinin teklifinde yeni iş kalemine benzer hiçbir iş kalemi bulunmuyorsa, üst sınır değer hesabında sabit bir oran olan 0,90 katsayısı dikkate alınır.

Kararın Değerlendirilmesi: Objektiflik ve Öngörülebilirlik

KİK'in bu kararı, sözleşme yönetimindeki en büyük anlaşmazlık konularından birine objektif bir çözüm getirmesi açısından devrim niteliğindedir.

Keyfiliği Önlemesi: Karar, "benzerlik" gibi subjektif bir kavramı, "nicelik" ve "aritmetik ortalama" gibi ölçülebilir, matematiksel ve objektif kriterlere bağlayarak idarelerin ve yüklenicilerin keyfi yorumlarının önüne geçmiştir.

Hukuki Güvenlik Sağlaması: Artık taraflar, yeni bir iş kalemi ortaya çıktığında fiyatın nasıl belirleneceğini önceden bilebileceklerdir. Bu, öngörülebilirliği artırır ve uyuşmazlıkları azaltır.

Adil Bir Mekanizma Kurması: Hiyerarşik yapı, en adil ve en mantıklı olan benzerlikten başlayarak, en son çare olarak sabit bir katsayıya kadar giden rasyonel bir süreç tanımlamaktadır.

Karara yönelik eleştiri, belki de "benzerlik" tanımının hala bir miktar yoruma açık olabileceği yönünde olabilir. Hangi girdilerin "oransal olarak benzer" sayılacağı konusunda yine de küçük anlaşmazlıklar çıkabilir. Ancak KİK'in getirdiği nicelik ve ortalama kriterleri, bu yorum alanını büyük ölçüde daraltmaktadır.

 

Sonuç

KİK'in 2020/DK.D-239 sayılı kararı, yapım işi sözleşmelerinde yeni birim fiyat tespiti sürecine bir "matematiksel kesinlik" getirmiştir. Artık "bu buna benzer" gibi sübjektif tartışmaların yerini, "bu nicelik daha yakın" veya "bu ikisinin ortalamasını almalıyız" gibi objektif ve hesaplanabilir kriterler almıştır. Bu karar, hem kamu kaynağının korunmasına hem de yüklenicinin hakkının teslim edilmesine hizmet eden, sözleşme yönetiminde şeffaflığı ve adaleti artıran son derece önemli bir kılavuzdur.